Lalka Bolesława Prusa to utwór budzący kontrowersje. Ma tyleż samo zwolenników, co przeciwników. Ja zaliczam się do grupy czytelników, którzy Lalkę muszą mieć na półce w swojej domowej bibliotece po to, by wracać do niej, „odwiedzać” znajomych, spacerować ulicami starej Warszawy, przeżywać na nowo losy Wokulskiego – bohatera, który łączy w sobie cechy sprzeczne. Jest romantycznie zakochany w Izabeli i w związku z tym postępuje nieracjonalnie. Jednocześnie jest realistą, wyznawcą zasad pozytywizmu, ceniącym pracę i znającym wartość pieniądza.

Akcja Lalki toczy się w Warszawie. Z miastem tym Prus był niezwykle mocno związany. Było ono jego warsztatem pisarskim, miejscem przeżyć i doświadczeń. Przez prawie całe dorosłe życie nie opuszczał miasta. Nie tylko choroba (cierpiał na agorafobię) była tego przyczyną. On Warszawę kochał. Niestrudzenie, przez czterdzieści lat opisywał ją w kronikach. Znał ją jak nikt. Był genialnym obserwatorem.

Rzecki pisze w swoim pamiętniku piórem Prusa: „Ja znam Stare Miasto… zawsze wydawało mi się, że jest ono tylko ciasne i brudne. Dopiero kiedy pokazano mi jako osobliwość rysunek jednego z domów staromiejskich, nagle spostrzegłem, że Stare Miasto jest piękne… Od tej pory chodzę tam przynajmniej raz na tydzień i nie tylko odkrywam coraz to nowe osobliwości, ale jeszcze dziwię się, żem ich nie zauważył dawniej”.

Oprócz dzielnic pięknych i bogatych widzimy w Lalce także drugie oblicze miasta. Wystarczyło nieco zboczyć z luksusowych Alei Ujazdowskich, Nowego Światu i Krakowskiego Przedmieścia, by znaleźć się na Powiślu. Tam zabłądził kiedyś Wokulski. Patrząc na życie mieszkańców dzielnicy przyszła mu na myśl drabina: „Nigdzie nie wejdziemy po tej drabinie. Jedni giną z niedostatku, drudzy z rozpusty. Praca odejmuje sobie od ust, ażeby karmić niedołęgów; miłosierdzie hoduje bezczelnych próżniaków; ubóstwo, nie mogąc zdobyć się na sprzęty, otacza się wiecznie głodnymi dziećmi, których zaletą jest wczesna śmierć.”

Wielkość Prusa w opisywaniu Warszawy polega na tym, że widzi on miasto nie tylko jako zbiorowisko domów, ale przede wszystkim jako zbiorowisko ludzi. Miasto jest dla niego żywym organizmem.

Głównym bohaterem Lalki jest Stanisław Wokulski. Śledząc jego poczynania widzimy losy współczesnego mu pokolenia. Bankructwo pozytywistycznych zapaleńców, obłudę arystokracji, egoizm tworzącej się nowej warstwy kapitalistycznej. Wokulski jest człowiekiem prawym i uczciwym. Twardo stąpa po ziemi i wszystko zawdzięcza ciężkiej pracy. Chociaż ze względu na swoje bogactwo jest tolerowany na salonach, pozostaje tym gorszym, dorobkiewiczem, sklepikarzem. Aby stać się godnym Izabeli Łęckiej powiększa swój majątek. Zbija fortunę na aprowizacji armii rosyjskiej podczas tzw. „wojny bułgarskiej”. Po powrocie ofiarowuje znaczne sumy na akcję charytatywną Izabeli, wykupuje weksle Łęckiego, udziela pożyczek różnym zubożałym arystokratom, kupuje wyścigowego konia. Kiedy ojciec Izabeli zmuszony jest do sprzedania kamienicy, Wokulski kupuje ją przez podstawionego Żyda, zawyżając wielokrotnie cenę. Te wszystkie posunięcia i zabiegi okazują się w rezultacie nieprzydatne. Wprawdzie Izabela, za namową ojca, zgadza się wyjść za Wokulskiego, jednak nie robi tego z miłości. Ze wstrętem myśli o sobie jako o „kupcowej”. Wkrótce, podczas podróży do Krakowa, Wokulski dowiaduje się prawdy o ich związku i o sobie. Izabela myśląc, że nie zna on angielskiego rozmawia swobodnie w tym języku ze swoim kuzynem. Mówi między innymi o tym, że małżeństwo z Wokulskim to dla niej wstyd, upadek i poświęcenie. Słysząc to Wokulski przeżywa szok. Wysiada z pociągu i chce popełnić samobójstwo.

Bolesław Prus wprowadził do powieści jeszcze wiele innych postaci dzięki czemu udało mu się przedstawić współczesne społeczeństwo w kontekście socjologicznym i psychologicznym,. To trwały i stały nurt w twórczości Prusa zarówno literackiej jak i publicystycznej. Bardzo często krytycyzm pisarza wyraża się na tle stosunków warszawskich drugiej połowy XIX i początku XX wieku.

I tak Ignacy Rzecki – subiekt w sklepie Wokulskiego – w swoim „Pamiętniku starego subiekta” opisuje minioną epokę i współczesne mu czasy. Nie może pogodzić się z postępującymi zmianami i z tym, że jego ideały przestały istnieć.

Z kolei Julian Ochocki – kuzyn Izabeli – zgorzkniały, impertynencki egocentryk. utożsamia młodych ludzi, którzy są rozczarowani życiem i nie czują się bezpiecznie w ówczesnej rzeczywistości, w przeciwieństwie do Tomasza Łęckiego

ojca Izabeli, nieodpowiedzialnego, lekko traktującego życie arystokraty.

Mamy także przykład pracowitości i przyzwoitości w postaciach rodziny Minclów, którzy prowadzą sklep galanteryjny i cieszą się poważaniem społecznym oraz w osobie doktora Szumana, przyjaciela Wokulskiego

Lalka to dzieło wybitne. Pokazuje ścieranie się romantyzmu z pozytywizmem i idealizmu z realizmem. I chociaż krytycy zarzucają Lalce brak planu, chaotyczną wielowątkowość i nieuporządkowanie wydarzeń, to jednak utwór ma wielką siłę, przyciąga i skupia naszą uwagę. Główny bohater przeżywa szereg prób przystosowania się do życia w zmieniającej się rzeczywistości. Budzi naszą sympatię dlatego, że oprócz siły ma słabości, oprócz zasad, wątpliwości.

Utwór jest prekursorski w odniesieniu do powieści psychologicznej XX wieku. Tak tę lekturę odbieram i tak ją określam.

Polecam najnowsze wydanie Lalki Bolesława Prusa z pięknym projektem okładki autorstwa Elżbiety Chojny. Wydawnictwo MG 2015